Η πόλη της Πύλης βρίσκεται νοτιοδυτικά της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων, σε απόσταση 14 χλμ. από την πόλη των Τρικάλων. Είναι ο μεγαλύτερος πληθυσμιακά οικισμός του Δήμου Πύλης (1.792 κάτοικοι), για τον οποίο αποτελεί και την έδρα.
Γεωμορφικά απλώνεται σε υψόμετρο 233μ. και αποτελεί το πέρασμα προς τις ορεινές περιοχές της Πίνδου. Τα δύο αντικριστά βουνά: Κόζιακας και Ίταμος, που διαχωρίζονται από τον Πορταϊκό ποταμό, σχηματίζουν μία φυσική μεγαλόπρεπη Πύλη. Η Πύλη είναι χτισμένη στις όχθες του ποταμού Πορταϊκού, ο οποίος και χωρίζει την κωμόπολη από τον οικισμό της Πόρτας Παναγιάς.
Το ιστορικό πέρασμα της Πύλης ήταν πάντα στρατηγικής σημασίας, ιδιαίτερα κατά τη Βυζαντινή εποχή και κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Πύλη παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τον επισκέπτη, γιατί βρίσκεται στο κέντρο σπουδαίων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων.
Με πλούσια βλάστηση, σπάνια χλωρίδα και πανίδα και τρεχούμενα νερά, η Πύλη ή ΠΟΡΤΑ ΠΑΖΑΡ όπως ονομαζόταν παλιότερα, κάνει τους ταξιδιώτες να αισθάνονται ότι αποτελούν μέρος της φύσης.
Στη θέση του οικισμού Πόρτα-Παναγιά υπήρχε η βυζαντινή πόλη Μεγάλαι Πύλαι ή Μεγάλη Πόρτα, η οποία και διαλύθηκε στα χρόνια της Τουρκοκρατίας. Μετά από αυτό, στη θέση της σημερινής Πύλης αναπτύχθηκε ένας νεότερος οικισμός, η Πόρτα Άγιος Νικόλαος ή Πόρτα Παζάρ. Η Πύλη υπήρξε πολλές φορές πεδίο σοβαρών μαχών εξαιτίας της θέσης της. Καταστράφηκε επανειλημμένα από τους κατακτητές. Τελευταία φορά πυρπολήθηκε από τα ιταλικά στρατεύματα την 8η Ιουνίου 1943.
ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ – ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ κηρυγμένα στο Διαρκή Κατάλογο του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού
- Τοξωτή Γέφυρα επί του Πορταϊκού ποταμού (Καμάρα ή Αγίου Βησσαρίωνα)
Το σήμα κατατεθέν της πόλης της Πύλης. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της Περιφερειακής Ενότητας Τρικάλων και τουριστικός προορισμός. Βρίσκεται 1 χλμ. περίπου δυτικά της Πύλης και έχει κτιστεί το 1514 από τον Άγιο Βησσαρίωνα. Η γέφυρα αυτή ήταν η μοναδική ως το 1936, που συνέδεε τη θεσσαλική πεδιάδα με την πλαγιά της Πίνδου. Είναι μονότοξη με ημικυκλικό τόξο, με μήκος 65,67μ., πλάτος 2,10μ. και μέγιστο ύψος 28,99μ. κατασκευασμένη με πέτρα της περιοχής, ψαμμιτικής και ασβεστολιθικής σύστασης.
- Ο Βυζαντινός Ναός της Πόρτας Παναγιάς (Παναγία Μεγάλων Πυλών)
Στην όχθη του Πορταϊκού ποταμού, στον οικισμό της Πόρτα Παναγιάς, βρίσκεται ο ναός της Πόρτα Παναγιάς, άλλοτε καθολικό σταυροπηγιακής μονής. Η μονή που ήταν αφιερωμένη στο όνομα της Ακαταμαχήτου Θεοτόκου, ιδρύθηκε το 1283 από το σεβαστοκράτορα Ιωάννη Άγγελο Κομνηνό Δούκα, νόθο γιο του δεσπότη της Ηπείρου Μιχαήλ Β’ Δούκα, και διαλύθηκε στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Το καθολικό, που είναι σύγχρονο, με την αρχική φάση της μονής, αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου, αποτελεί το μοναδικό σωζόμενο κτίσμα της. Το 1843 πέρασε στη δικαιοδοσία της γειτονικής μονής Δουσίκου, ενώ παράλληλα εξακολουθούσε να λειτουργεί ως ενοριακός ναός των κατοίκων του χωριού της Πόρτα Παναγιάς. O εξωνάρθηκας ανήκει στον τύπο του οκταγωνικού εγγεγραμμένου, με γωνιακές ημικυκλικές κόγχες και ισόπλευρο τρούλο. Στο τέμπλο υφίστανται ψηφιδωτές εικόνες του Xριστού και της Παναγίας (1283 – 1289). Οι τοιχογραφίες του εξωνάρθηκα χρονολογούνται στον 17ο αιώνα.
- Ο Μύλος στο Μπληγόρι, ιδιοκτησίας κληρονόμων Χρήστου Μπουρνάζου
O Mύλος, σύμφωνα με την “ομολογία” του κώδικα της Ιεράς Mονής Δουσίκου, κτίσθηκε αρχικώς το 1665 από τον Ιωάννη Διάκο, και στη συνέχεια τον αφιέρωσε στη Mονή. Το 1935, το μοναστήρι τον πούλησε στους Ευθύμιο και Νικόλαο Χαντζιάρα. Λειτούργησε έως το 1970 από το Χρήστο Μπουρνάζο. Σήμερα, λειτουργεί ως μουσείο Υδροκίνησης.
- Λείψανα τείχους αρχαίου οχυρού Αθήναιον
Από τα πλέον γνωστά οχυρά στον ελλαδικό χώρο, το Αθήναιον του Ιτάμου. Κατασκευασμένο από λαξευμένους ορθογώνιους ογκόλιθους των αρχαίων ελληνικών χρόνων, αποσκοπούσε στην φρούρηση των οδικών περασμάτων και στην προστασία των αρχαίων οικισμών που υπήρχαν στην περιοχή.
- Οικία Τζιουβάρα
Παλιό αρχοντόσπιτο της Πύλης, χτισμένο στις αρχές του 1900. Χαρακτηρίστηκε ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο γιατί αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα τοπικής αρχιτεκτονικής, όπως αυτή διαμορφώθηκε στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα στη δυτική Θεσσαλία και είναι απαραίτητο για τη μελέτη της ιστορίας της αρχιτεκτονικής.
ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
- Η Μονή της Θεοτόκου Γκούρας
Το μοναστήρι είναι χτισμένο στο βουνό Ίταμος, σε υψόμετρο 640μ., και απέχει 3 χλμ. από την Πύλη. Η Μονή είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου και πήρε το όνομα Γκούρα από παρακείμενη φυσική πηγή με άφθονο νερό. Το μοναστήρι ιδρύθηκε το 1743. Το 1770 λεηλατήθηκε από τους Τούρκους, το 1823 κάηκε και το 1854 καταστράφηκε ξανά. Το 1864 ανακατασκευάστηκε μόνο για να αναφλεγεί και πάλι στις 11 Μαΐου 1878 από τους Τούρκους, επειδή χρησιμοποιήθηκε ως αντάρτικο οχυρό κατά τη σύντομη ελληνική εξέγερση στη Θεσσαλία. Χτίστηκε και πάλι το 1893 από τον Ηγούμενο Μελέτιο Καρανίκα. Το 1943 βομβαρδίστηκε και κάηκε από τους Γερμανούς και το 1960 η εκκλησία κατέρρευσε. Το 1961 οι μοναχές επανεγκαταστάθηκαν στο μοναστήρι. Σήμερα είναι ένα μικρό και γραφικό μοναστήρι, ειδικά όταν γιορτάζεται στις 15 Αυγούστου.
- Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου
Ο Ιερός Ναός του Αγίου Νικολάου βρίσκεται στη μικρή πλατεία της συνοικίας Μεσοχώρι της Πύλης. Από την κτητορική επιγραφή βγαίνει το συμπέρασμα ότι εκεί υπήρχε μια παλιότερη εκκλησία η οποία καταστράφηκε, για να χτιστεί στη θέση της η υπάρχουσα στις 18 Μαρτίου 1866. Η ανοικοδόμησή της έγινε με τη συνδρομή των κατοίκων του χωριού των Μεγάλων Πυλών. Σήμερα ανακαινίζεται ολικά με σκοπό να αποκτήσει ο ναός του Αγίου Νικολάου την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του ομορφιά.
ΓΕΦΥΡΙΑ
Επί του Πορταϊκού ποταμού, στο ύψος της Πύλης, υπάρχουν, κοντά η μία στην άλλη, έξι γέφυρες διαφορετικών εποχών (1514 έως 2014) και διαφορετικής τεχνικής. Η Κοιλάδα του Πορταϊκού ποταμού μπορεί να χαρακτηριστεί και “Μουσείο” Γεφυροποιίας. Όλα τα γεφύρια συνθέτουν το “Πάρκο των Γεφυριών” της Πύλης.
- Η Γέφυρα Κονδύλη
Οι ανάγκες της εποχής οδήγησαν στην κατασκευή γέφυρας για την αμαξιτή σύνδεση των Τρικάλων με τα ορεινά χωριά. Η κατασκευή της άρχισε το Νοέμβριο του 1934 και τελείωσε τον Ιούνιο του 1936. Η γέφυρα αυτή, που μοιάζει με σαΐτα, έχει μήκος 49,35μ., πλάτος 6,65μ. και ύψος 22μ., κατασκευασμένη από οπλισμένο σκυρόδεμα. Στις 9 Ιουνίου 1943, οι αντάρτες, για να παρεμποδίσουν τα μηχανοκίνητα κατοχικά στρατεύματα, ανατίναξαν το αριστερό της βάθρο. Η γέφυρα έπεσε χωρίς να σπάσει. Αργότερα ανασηκώθηκε και αποκαταστάθηκε στην αρχική της θέση, όπου παραμένει έως σήμερα και εξυπηρετεί την επικοινωνία με τα χωριά της Πίνδου.
- Η Γέφυρα Γκίκα
Η γέφυρα Γκίκα συνέδεε για 50 και πλέον χρόνια την Πύλη με τα γειτονικά χωριά στους πρόποδες του βουνού Κόζιακα. Κατασκευάστηκε το 1961, έχει μήκος 166,4μ. και είναι κατασκευασμένη με οπλισμένο σκυρόδεμα. Σήμερα έχει μετατραπεί σε πεζογέφυρα.
- Η Κρεμαστή Πεζογέφυρα “Αθανασίου Δερβέναγα”
Κατασκευάστηκε το 1981 για την εξυπηρέτηση των κατοίκων του οικισμού της Πόρτας Παναγιάς και των επισκεπτών της ομώνυμης βυζαντινής εκκλησίας. Έχει μήκος 130,3μ, και στηρίζεται σε δύο πυλώνες ύψους 14μ. Είναι κατασκευασμένη με οπλισμένο σκυρόδεμα και καλώδια αναρτήρες. Η ανάρτηση του καταστρώματος γίνεται με ευθύγραμμα προτεταμένα καλώδια και είναι η πρώτη γέφυρα στην Ελλάδα που κατασκευάστηκε με αυτή την τεχνική.
- Η Γέφυρα Δημαρχείου
Κατασκευάστηκε το 1997 πίσω από το Δημαρχείο Πύλης στην ευρεία κοίτη του Πορταϊκού ποταμού. Έχει μήκος 68,85μ. και είναι κατασκευασμένη από οπλισμένο και προεντεταμένο σκυρόδεμα. Σήμερα συνδέει τη Νέα Εθνική Οδό Τρικάλων Άρτας με την παλιά Εθνική Οδό Τρικάλων Άρτας.
- Η Νέα Οδογέφυρα Πύλης
Κατασκευάστηκε το 2014 με σκοπό να “αντικαταστήσει” τη γέφυρα Γκίκα, λόγω της αυξημένης κυκλοφορίας οχημάτων και της ανάγκης για ασφαλείς μετακινήσεις προς τα χωριά που βρίσκονται στα ριζά του βουνού Κόζιακα. Έχει μήκος 210μ. και πλάτος 12μ.
ΒΡΥΣΕΣ
- Η Λιθόκτιστη βρύση της Πόρτας Παναγιάς: Κατασκευασμένη επί τουρκοκρατίας.
- Η βρύση στην Πλατεία Πλάτανος: Ανακαινισμένη. Στη θέση αυτής υπήρχε παλαιότερη κατασκευασμένη και αυτή επί τουρκοκρατίας.
- Η Βρωμόβρυση: Κατασκευασμένη το 1964 από τη Δασική Υπηρεσία, στο δρόμο για το μοναστήρι της Γκούρας.
- Θολωτή βρύση: Στη συνοικία Περιβόλι της Πύλης, κατασκευασμένη το 1980.
ΜΝΗΜΕΙΑ
- Μνημείο Εθνικής Αντίστασης
Στην Πλατεία Δημαρχείου. Δημιουργήθηκε το 2009 για να τιμηθεί η Εθνική Αντίσταση και η ιστορική “Μάχη της Πόρτας”, που έλαβε χώρα στις 8 και 9 Ιουνίου 1943, κατά των Ιταλικών δυνάμεων κατοχής. Το διήμερο αυτό τελούνται από το Δήμο Πύλης διήμερες εκδηλώσεις τιμής και μνήμης για τη “Μάχη της Πόρτας”.
- Μνημείο Πεσόντων στους πολέμους
Στοn προαύλιο χώρο του ΤΕΕ Πύλης. Ανεγέρθηκε το 1957 για να τιμηθεί η μνήμη αυτών που έπεσαν στους πολέμους του 1919-22 και 1940-42 και καταγόντουσαν από την Πύλη.
- Πέρασμα
Στον κυκλικό κόμβο, στην είσοδο της Πύλης. Δημιουργήθηκε το 2020 και αναπαριστά την τοξωτή γέφυρα, σήμα κατατεθέν της Πύλης, το οποίο στην μπροστινή, ανατολική του όψη, φιλοξενεί την εικόνα της Παναγίας, με το Χριστό στην αγκαλιά της.
ΦΥΣΗ
- Αναρρίχηση
Η Πύλη διαθέτει αυτή τη στιγμή τρία αξιόλογα αναρριχητικά πεδία, με άμεση προσβασιμότητα
1. Αναρριχητικό πεδίο Α’ Πύλης
Βρίσκεται στην είσοδο του οικισμού της Πόρτας Παναγιάς, πλησίον της Κρεμαστής Πεζογέφυρας. Ανοίχτηκε το 1994, έχει 41 διαδρομές και εύρος δυσκολίας 4a+ – 7c+.
2. Αναρριχητικό πεδίο Β’ Πύλης
Βρίσκεται στην Τοξωτή γέφυρα Πύλης, από την πλευρά του Κόζιακα. Έχει ανοιχτεί το 1996, διαθέτει 15 διαδρομές και εύρος δυσκολίας 7c- έως 8a+.
3. Αναρριχητικό πεδίο Μικρό Φαράγγι
Βρίσκεται διακόσια μέτρα μετά τη γέφυρα Κονδύλη. Είναι γνωστό από 1998, αλλά ανοίχτηκε το 2003 με 5 επιμέρους αναρριχητικά πεδία. Διαθέτει 65 διαδρομές και εύρος δυσκολίας 6a+ – 8b+, αποτελώντας ένα σημαντικό προορισμό για τους λάτρεις του είδους.
- Μονοπάτια και Περιπατητικές Διαδρομές – Πεζοπορία
Η Πύλη είναι το κατάλληλο μέρος για τους λάτρεις της πεζοπορίας. Τα δυο αντικριστά βουνά, ο Κόζιακας και ο Ίταμος, σε συνδυασμό με τον Πορταϊκό ποταμό, δημιουργούν αξεπέραστες συγκινήσεις σ’ αυτούς που θα επιχειρήσουν να περιπλανηθούν περπατώντας εκεί.
- Βλαχόστρατα
Μονοπάτι που ξεκινάει από τον οικισμό της «Πόρτας Παναγιάς», περνάει από την Τοξωτή Γέφυρα της Πύλης και συνεχίζει, αφήνοντας στα δεξιά του το αναρριχητικό πεδίο Μικρό Φαράγγι, έως την Κοινότητα Κοτρωνίου και το Οροπέδιο Κρανιάς. Μία περιπατητική διαδρομή που συνδυάζει το υγρό στοιχείο, καθώς μεγάλο τμήμα της περνάει από τις όχθες του Πορταϊκού Ποταμού.
2. Δίκτυο Μονοπατιών Ιτάμου
- Σηματοδοτημένο μονοπάτι Α32 Ιτάμου Α’ διαδρομή
Μονοπάτι που ξεκινάει από την Πλατεία Πλάτανος και τερματίζει στο αρχαίο οχυρό Αθήναιον.
- Σηματοδοτημένο μονοπάτι Α32 Ιτάμου Β διαδρομή
Ξεκινάει από την Πλατεία Πλάτανος και τερματίζει στον Προφήτη Ηλία του Ιτάμου.
- Σηματοδοτημένο μονοπάτι Α33 Ιτάμου
Μονοπάτι που ξεκινάει απέναντι από την Τοξωτή Γέφυρα Πύλης και τερματίζει στο αρχαίο οχυρό Αθήναιον.
3. Παραλίες
Ο Πορταϊκός ποταμός στη θέση Πουρί, ανάμεσα στην Τοξωτή Γέφυρα και τη Γέφυρα Κονδύλη δημιουργεί μια καταπληκτική μικρή παραλία, που χαρίζει το καλοκαίρι, δροσιά στους επισκέπτες.
Πηγή: Βασίλειος Κ. Κανέλας